Tết Hàn thực, nét đẹp truyền thống trong văn hóa Việt

Cái tên “Hàn thực” nghĩa là “thức ăn lạnh”, phản ánh một tập tục đặc trưng trong ngày lễ này – kiêng đun nấu, chỉ dùng đồ nguội. Tuy không phải là ngày Tết lớn như Tết Nguyên Đán hay Tết Trung thu, nhưng Tết Hàn thực vẫn mang nhiều ý nghĩa văn hóa sâu sắc, gắn bó với đời sống tinh thần của người dân Việt.

Tết Hàn thực có nguồn gốc từ Trung Quốc, gắn với một câu chuyện lịch sử cảm động về lòng trung nghĩa thời Xuân Thu (khoảng thế kỷ 7 TCN). Theo truyền thuyết, vua Tấn Văn Công (nước Tấn) trong thời gian lưu vong đã được một vị trung thần tên Giới Tử Thôi hết lòng phò tá. Có lần, khi lâm vào cảnh đói khát, Giới Tử Thôi đã lén cắt một miếng thịt đùi của mình nấu cho vua ăn. Sau khi giành lại được ngôi, Tấn Văn Công ban thưởng cho nhiều người có công nhưng lại quên mất Giới Tử Thôi, người đã lặng lẽ lui về núi Điền Sơn sống ẩn với mẹ.

Sau này, khi nhận ra lỗi lầm, vua Tấn cho người lên núi mời Giới Tử Thôi về nhưng ông không xuống. Nhà vua cho đốt rừng để ép ông ra, không ngờ ông cùng mẹ đều chết cháy. Quá thương tiếc, vua lập đền thờ và truyền lệnh hằng năm đến ngày mất của ông (mùng 3 tháng 3 âm lịch) dân không được dùng lửa, chỉ ăn đồ nguội để tưởng niệm – từ đó hình thành ngày Tết Hàn thực.

Dù có nguồn gốc từ Trung Quốc, Tết Hàn thực khi du nhập vào Việt Nam đã được Việt hóa mạnh mẽ, mang bản sắc riêng, trở thành dịp để con cháu tưởng nhớ tổ tiên, cội nguồn – tương tự ý nghĩa của ngày Tết Thanh minh.

Vào ngày này, người Việt thường làm bánh trôi, bánh chay để dâng cúng ông bà tổ tiên. Tục lệ này không chỉ thể hiện lòng thành kính mà còn nhấn mạnh đến đạo lý “uống nước nhớ nguồn”, là dịp để các thế hệ trong gia đình sum vầy, chia sẻ và gìn giữ nét văn hóa truyền thống.

Bánh trôi là những viên bột nếp nhỏ, bên trong có nhân đường phên (hoặc đường thốt nốt), luộc chín rồi thả vào nước lạnh. Bánh trôi tượng trưng cho sự tròn đầy, viên mãn và hình ảnh trôi chảy như dòng thời gian. Bánh chay to hơn bánh trôi, thường không có nhân hoặc nhân đậu xanh nghiền nhuyễn, ăn kèm với nước đường có hương hoa bưởi hoặc gừng.

Việc tự tay làm bánh là một phần quan trọng trong nghi lễ và cũng là dịp để các thành viên trong gia đình quây quần bên nhau.

Vào sáng mùng 3 tháng 3 âm lịch, các gia đình thường chuẩn bị mâm lễ gồm: Bánh trôi, bánh chay; hoa tươi, trái cây; nhang đèn, trà nước. Một số nơi có thêm xôi, chè hoặc bánh kẹo. Sau khi chuẩn bị xong, gia chủ thắp hương, khấn vái bày tỏ lòng biết ơn đối với ông bà tổ tiên và cầu mong sự bình an, may mắn cho gia đình.

Giờ đây, Tết Hàn thực không chỉ là dịp thể hiện lòng hiếu thảo mà còn là cơ hội để gìn giữ nét văn hóa truyền thống qua nhiều thế hệ, mà bên cạnh đó, nó còn giúp giáo dục con cháu về giá trị của cội nguồn, tổ tiên, nhắc nhở mọi người sống chậm lại, biết trân trọng gia đình và những giá trị tinh thần bền vững.

Tết Hàn thực tuy không hoành tráng như nhiều ngày Tết khác trong năm, nhưng lại mang trong mình chiều sâu văn hóa và tinh thần nhân văn rất lớn. Việc giữ gìn và truyền dạy những phong tục như làm bánh trôi, bánh chay, thắp hương tưởng nhớ tổ tiên là cách để chúng ta bảo tồn bản sắc dân tộc giữa nhịp sống hiện đại. Trong một thế giới đang thay đổi nhanh chóng, những dịp lễ như Tết Hàn thực chính là cầu nối giữa quá khứ và hiện tại, giữa truyền thống và tương lai.