Quạt giấy Chàng Sơn khẳng định sức sống lâu bền của làng nghề truyền thống

Thổi hồn vào quạt giấy

Nhắc đến Chàng Sơn, nhiều người sẽ nghĩ ngay đến vùng đất “bách nghệ” với các nghề truyền thống như làm nón, mộc, tạc tượng, nghề sơn… Tuy nhiên, nghề làm quạt giấy chính là yếu tố làm nên tên tuổi của Chàng Sơn. Nghề này đã tồn tại hàng trăm năm, góp phần lưu giữ những giá trị văn hóa của địa phương.

Quạt Chàng Sơn rất đa dạng, phong phú về mẫu mã, chủng loại. Nếu trước kia, làng quạt Chàng Sơn chỉ sản xuất những chiếc quạt giấy, quạt nan, thì nay người Chàng Sơn đã sản xuất đủ các loại quạt như: Quạt the, quạt lụa, quạt tranh trang trí treo tường, quạt dùng làm thiệp mời cưới cho đến quạt cao cấp làm quà lưu niệm.

Những người làm nghề ở đây chia sẻ, xưa kia, Chàng Sơn chủ yếu dùng giấy dó của Bắc Ninh. Ngày nay, giấy dó hiếm và giá cao, nên quạt Chàng Sơn chủ yếu được chế tác từ loại giấy khác. Khi vào giấy cho nan quạt phải thật khéo léo, tỉ mỉ, sao cho giấy không bị nhàu, nếp gấp phẳng, đều, tiện cho công việc vẽ tranh.

Nghệ nhân Nguyễn Thị Tuấn là một trong những người con của đất Chàng Sơn quyết tâm bám trụ với nghề, giữ gìn và phát triển bản sắc riêng của Chàng Sơn. “Chiếc quạt nó không chỉ làm mát mà nó còn là những tác phẩm văn hóa nghệ thuật để gìn giữ những nét tinh hoa của cha ông để lại và những bản sắc của dân tộc, cho nên tôi đã đưa những bức tranh đông hồ, thư pháp, danh lam thắng cảnh của đất nước mình”, bà Tuấn bày tỏ.

Theo bà Tuấn, để làm ra một chiếc quạt rất công phu và tốn nhiều thời gian. Đầu tiên, người thợ phải chọn những ống tre đạt 3 chuẩn: dẻo, già, không mối mọt. Sau khi được chặt theo tỉ lệ hợp lý, các ống tre sẽ được đem ngâm kỹ trong nước từ 4 đến 5 tháng để đảm bảo độ bền và độ đàn hồi của tre.

Tiếp theo, các ống tre được chẻ nhỏ và vót thành nan. Các thanh tre được đinh suốt và uốn thành hình vòng cung rồi bọc bằng tấm giấy hoặc vải. Việc bọc giấy hoặc vải lên nan quạt phải được thực hiện khéo léo để giấy không bị nhàu.

“Trong các công đoạn thì công đoạn chẻ nan và phất quạt là khó nhất, nó là 2 trong 5 công đoạn chính làm quạt. Khi chẻ nan, người nghệ nhân phải căn cho tay mình cầm dao và tay lái thanh nan có độ dày mỏng như nhau. Và khi phất vải phải làm sao phần tin quạt trên và dưới tin nhau để khi mở ra khép vào có một chiếc quạt ưng ý”, bà Tuấn nhấn mạnh.

Với mong mỏi người trẻ sẽ quan tâm nhiều hơn tới nghề thủ công truyền thống, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuấn cùng gia đình đã thiết kế lại không gian trưng bày quạt ngay tại làng nghề và quảng bá thêm trên các nền tảng số, qua đó thu hút các bạn trẻ và khách nước ngoài đến tận nơi tìm hiểu và trải nghiệm làm quạt, góp phần đưa hình ảnh chiếc quạt Chàng Sơn lan tỏa rộng rãi hơn.

Hội nhập để phát triển

Làng Chàng Sơn ngày nay, làm quạt đã trở thành một nghề sản xuất đem lại thu nhập cao cho người dân trong vùng. Những chiếc quạt Chàng Sơn đã có thể vượt đại dương, xuất khẩu sang cả Nhật và Hàn Quốc với đa dạng về mẫu mã, chủng loại, kiểu dáng.

Không chỉ làm ra những chiếc quạt giấy, quạt nan mà nay người Chàng Sơn còn sản xuất quạt lụa các cỡ, riêng quạt tranh có kích cỡ đến hàng mét. Các loại quạt cỡ lớn chủ yếu được đặt hàng bởi các đoàn nghệ thuật, lễ hội, các công ty du lịch, du khách quốc tế.

Có dịp đến thăm làng nghề quạt giấy Chàng Sơn, chị Lại Thị Tuyết (quận Cầu Giấy, Hà Nội) chia sẻ: “Tôi thấy các sản phẩm quạt giấy ở đây rất đặc biệt. Đặc biệt, những mẫu mã, chi tiết được thể hiện trên mỗi chiếc quạt cho thấy sự thay đổi của quạt Chàng Sơn để phù hợp với xu hướng hiện đại nhưng vẫn mang nét truyền thống. Là người trẻ tôi thấy mình có dễ dàng tiếp cận những giá trị văn hóa này hơn”.

Ngoài ra, để hội nhập và thích nghi với thời đại công nghệ số phát triển, người dân làng Chàng Sơn cũng đang bắt đầu học hỏi và thích nghi với việc “bán quạt online”. Khách đặt hàng mua quạt hầu như là những người trẻ, thích sự tiện lợi và nhanh chóng khi sử dụng các nền tảng trực tuyến.

Nhìn thấy cơ hội phát triển, người dân trong làng cùng nhau thay đổi từ bán nhỏ lẻ tại các chợ, truyền miệng nhau để quảng bá quạt sang bán trên các website, mạng xã hội, sàn thương mại điện tử.

Điển nhìn, tại gia đình nghệ nhân Nguyễn Thị Tuấn, bà đã cùng các con xây dựng một trang web riêng, kết hợp quay các video và đăng tải trực tuyến lên nền tảng Facebook nhằm tiếp cận lượng lớn khách hàng trẻ tuổi.

Không chỉ dừng lại ở việc làm kinh tế, bà Tuấn còn mang quạt Chàng Sơn đến các triển lãm, hội chợ lớn nhỏ trong nước và quốc tế. Trong các triển lãm có nhiều du khách quốc tế, họ tỏ ra thích thú và chụp nhiều ảnh lưu niệm cùng những chiếc quạt mang đậm nét văn hóa Việt Nam.

Cho đến nay, nghề làm quạt không chỉ giúp cải thiện đời sống người dân làng Chàng Sơn, mà còn góp phần quan trọng trong việc giữ gìn, phát huy truyền thống một làng nghề lâu đời, góp phần quảng bá văn hóa Việt với bạn bè trong nước và quốc tế.

“Không chỉ có giá trị thẩm mỹ, mỗi chiếc quạt chính là kết tinh của tri thức dân gian, sự sáng tạo, khéo léo, chăm chỉ được người Chàng Sơn truyền lại qua nhiều thế hệ. Điều này không chỉ giúp hình ảnh làng nghề truyền thống thêm lan tỏa trong nước mà còn góp phần quảng bá văn hóa Việt Nam đến bạn bè quốc tế”, nghệ nhân Nguyễn Thị Tuấn xúc động bày tỏ.

Ngày nay, khi những chiếc quạt điện hay điều hòa xuất hiện ngày càng đa dạng về chủng loại, mẫu mã thì quạt giấy tưởng như đã không còn chỗ đứng trên thị trường. Thế nhưng, với người dân Chàng Sơn, huyện Thạch Thất, Hà Nội, chiếc quạt giấy vẫn là niềm tự hào, một sản phẩm văn hoá, du lịch hấp dẫn bao người… Quạt giấy Chàng Sơn vừa khẳng định sức sống lâu bền của một làng nghề truyền thống, vừa mang nét đẹp văn hóa đậm chất Việt Nam.